Śfinster

---

Historia

„Na początku rzeźba ta była częścią szerszej instalacji artystycznej, obejmującej grupę identycznych figur. Pierwsza z tych postaci została stworzona przez Zbigniewa Frączkiewicza w drugiej połowie lat 70., zainspirowana filmem Andrzeja Wajdy pt. „Człowiek z żelaza”. Po 1984 roku Frączkiewicz wykonał ponad 30 bliźniaczych odlewów, które prezentowane były na wystawach zarówno w Polsce, jak i za granicą, w takich miastach jak Wiedeń, Essen, Berlin, Moguncja i Hattingen. Rzeźby te miały być wizualnym komentarzem na temat roli człowieka w totalitarnych systemach, gdzie ludzie są dehumanizowani, sprowadzani do roli robotów, które mogą być programowane, produkowane oraz rozmontowywane przez wszechmocną władzę w dowolny sposób.

Jedna z takich prezentacji miała miejsce w Gorzowie Wielkopolskim w 1995 roku, w galerii BWA, gdzie promowano pojedynczy posąg ustawiony na deptaku przy Wełnianym Rynku. Już wtedy ironiczne reakcje wzbudzała jego wyraźnie widoczna forma, w tym genitalia umiejscowione na wysokości oczu przechodniów. Oburzenie spowodowało, że Józef Finster, biznesmen i wówczas radny miasta, postanowił rozpocząć karykaturalną akcję zbierania funduszy na zakup rzeźby, z zamiarem przekazania jej miastu oraz trwałego zainstalowania w Gorzowie.

Od tego czasu rzeźba stała się przedmiotem licznych kontrowersji. Przeciwnicy traktowali ją jako naruszenie moralności publicznej, szczególnie z uwagi na bliskość do gorzowskiej katedry. To wtedy nadano jej przydomek „Świnster”, przemianowany w późniejszym czasie na „Śfinster”, co staje się połączeniem słów „świństwo” i „Finster”. W reakcji na kontrowersje, rzeźba była oblewana farbą, ozdabiana szortami, a w czerwcu 1995 roku jeden z mieszkańców usiłował, z siekierą w ręku, zniszczyć pomnik, co efektywnie doprowadziło do drobnych uszkodzeń, choć jego zamiar nie został zrealizowany. W związku z religijnymi procesjami oraz wizytą Jana Pawła II w Gorzowie, rzeźba była często zakrywana.

Wbrew działaniom przeciwników, figura przyciągała uwagę mieszkańców podczas różnych happeningów – ubierano ją w szaliki sportowych drużyn lokalnych, zakładano dla żartu prezerwatywy, a w 1998 roku przystrojono ją kosą i tablicą z napisem „Gorzowianie do broni”, co miało stanowić wezwanie do walki o utworzenie województwa lubuskiego. 22 października 1998 roku władze miasta, pod presją AWS-u, zdecydowały o zabraniu rzeźby z Wełnianego Rynku, uzasadniając to potrzebą przeprowadzenia konserwacji. Podjęto także decyzję o przeniesieniu posągu w mniej eksponowane miejsce, co spotkało się z protestem lokalnych artystów.

Po dwóch tygodniach nowy zarząd miasta orzekł, że usunięcie rzeźby było niezgodne z prawem i nakazał jej przywrócenie na pierwotne miejsce. Jednakże sytuacja uległa pogorszeniu, kiedy nieznani sprawcy, wkrótce po usunięciu, weszli na teren składowiska, gdzie przechowywano Śfinstera, i przewrócili go, powodując rozbicie na kilkanaście części. Choć nie zdołano go całkowicie zniszczyć, rzeźba została naprawiona, a następnie odrestaurowana, a jej powrót na Wełniany Rynek nastąpił w marcu 1999 roku.

14 grudnia 2004 roku Śfinster został przeniesiony na skwer przy ul. Hawelańskiej i Jagiełły, gdzie zastał go replika historycznego tramwaju.

Inne „Śfinstery”

Warto zauważyć, że poza Gorzowem Wielkopolskim istnieją inne posągi z cyklu „Ludzie z żelaza”, które można odnaleźć w różnych miejscowościach. Najważniejsze z nich to jeden egzemplarz w Moguncji oraz trzy egzemplarze w Hattingen.

Moguncki „Śfinster” został stworzony jako forma uczczenia 50. rocznicy ataku Niemiec na Polskę, a także 45. rocznicy upadku nazistowskiego reżimu. Jest to symboliczne odniesienie do bolesnej historii, które ma przypominać o wydarzeniach z przeszłości.

Z kolei w Hattingen, posągi te są reprezentacją metalurgicznej przeszłości miasta, podkreślając znaczenie przemysłu metalowego w rozwoju regionu. W ten sposób „Śfinstery” w tych miastach niosą ze sobą różnorodne znaczenia i historie.

W kulturze

Wielu artystów i kulturystów uhonorowało Śfinstera na różnych płaszczyznach. W ich twórczości można zauważyć różnorodne podejścia do tego tematu. Oto niektóre z nich:

• Na przestrzeni lat przy Śfinsterze organizowane były happeningi Teatru Kreatury,
• Postać ta zyskała uznanie, stając się częścią herbu grupy „Wesołe Miasteczko”,
• O Śfinsterze napisano sztukę teatralną, co wskazuje na jego kulturowe znaczenie.
• Władysław Wróblewski, znany bajkopisarz z Gorzowa, w swojej poezji szyderczo opisywał postać Śfinstera:

A z tym, co to sami wiecie, By zakończyć sprzeczki, Imć Frączkiewicz już obmyśla Posąg… Śfinstereczki, Która choć nie będzie panną (Broń nas Boże!) łatwą Już niebawem skwer zaludni Metalową dziatwą

---

Oceń: Śfinster

---